Gellert Tamas: De laserman - Een verhaal over Zweden

De laserman heeft in Zweden veel indruk gemaakt en is het resultaat van gedegen journalistiek onderzoek. De journalist en schrijver Gellert Tomas kreeg de unieke kans het relaas aan te horen van John Ausonius, beter bekend als de laserman, die in 1991 een reeks moordaanslagen pleegde op Zweden van buitenlandse komaf. Hij vertaalde dat in een indrukwekkende roman of reportage.

Het boek bevat drie grote verhaallijnen.
Allereerst is er de beschrijving van de geschiedenis van de laserman zelf, die vond dat allochtonen het land uit moesten worden gejaagd en dat moordaanslagen daarbij zouden helpen. Het eerste deel van het boek gaat over de jeugd van John Ausonius, de laserman. We volgen hoe een jongen opgroeit tot volwassene en in een steeds groter isolement terecht komt. Een jongen die zich al snel onbegrepen en afgewezen voelt. We maken van nabij mee hoe een zieke geest langzaam maar zeker tot gewelddadige uitbarsting komt.
Tamas laat in dit stuk zien dat hij in staat is een krachtige psychologische roman te schrijven vol tragiek en gevoel voor de hoofdpersoon, hoe onbegrijpelijk zijn daden ook moge zijn.

Daarnaast zijn er de beschrijvingen van de gepleegde moordaanslagen. Deze worden geïntroduceerd met een kort signalement van het slachtoffer. Het misdrijf wordt vervolgens kort maar krachtig beschreven. De gedachten die laserman bij deze veelal mislukte pogingen tot moord heeft, worden vervolgens in korte cursiefjes geschetst.
We volgen de ontwikkeling van het politieonderzoek. Dat verloopt traag want er zijn maar weinig aanknopingspunten. Het onderzoek wordt bovendien meer dan eens gehinderd door onverschilligheid en incompetente dienders. Sommige scénes doen herinneren aan de politiemannen Kristiansson en Kvant, die in de romans van Maj Sjöwall und Per Wahlöö de ene blunder op de ander stapelen.

Het politieonderzoek is vooral een neerslag van de gesprekken die Tamas tien jaar later met de rechercheurs heeft gevoerd en waarin hij ze ook geregeld terug laat kijken naar die periode door ze al citerend op te voeren. Als lezer word je het dan wel moeilijk gemaakt om je in de jacht op de laserman mee te laten slepen. De journalistieke invalshoek voert toch vooral de boventoon.

Tot slot, de derde verhaallijn, is er de beschrijving van het politieke debat over allochtonen begin jaren negentig en de opkomst en neergang van extreem rechts. Hierin komt de journalistieke kracht van Tamas tot grote bloei. Hij houdt de Zweden een spiegel voor waarin je niet zonder enige gêne kan kijken. Pijnlijk en tegelijk hilarisch is de scène waarin de minister van vreemdelingenzaken de gemoederen van een zaal vol verontruste allochtonen tracht te bezweren door op te roepen tot samenzang.

Hij toont hoe de Zweden maar moeilijk hun positie weten te bepalen ten opzichte van het gebral van extreem-rechts. Indringend laat hij zien dat vreemdelingenhaat en discriminatie niet uitsluitend een hobby van deze lieden is en een nieuw fenomeen, maar dat racisme en discriminatie altijd al in de Zweedse (en net zo goed in de Nederlandse) samenleving aanwezig is geweest en verankerd. Hij vertelt dat het de Zweden veel moeite kost om zelfs maar te accepteren dat bepaalde bevolkingsgroepen geregeld gediscrimineerd worden. Discriminatie past niet in het zelfbeeld van vooral het politieke establishment. Een zelfbeeld dat zich kenmerkt door openheid en tolerantie, maar feitelijk ook bestaat uit onverschilligheid en naïviteit

Ook laat hij de complexiteit en de gewelddadigheid van het woord allochtoon zien. Een van de slachtoffers is gewoon Zweeds staatsburger. Het feit dat zijn ouders ooit uit het buitenland kwamen speelt in zijn leven geen rol. Na de aanslag wordt hij door journalisten ineens gebombardeerd tot een allochtoon, tot lid van een groep die door dezelfde journalisten overladen wordt met allerlei negatieve connotaties. Deze stereotypering en bron van racisme doet meer pijn dan de kogels van de laserman zelf.

De uitgever geeft het boek de ondertitel non-fictie thriller mee. Het gaat weliswaar om de jacht op een moordenaar, maar juist als thriller is het boek niet erg krachtig. Dat verhindert niet dat De laserman van begin tot eind spannend en meeslepend is. Niet vanwege het thriller-karakter, maar vanwege zijn thematiek. Op weergaloze wijze wordt de ontwikkeling van een gestoorde geest beschreven. Tegelijk krijgen we een indringende doorkijk in de Zweedse samenleving van de jaren zestig tot negentig.
Als je het boek al zou willen typeren, dan liever als non-fictie roman.

Het boek De laserman leverde mij een leeservaring op vergelijkbaar met Knielen op een bed violen van Jan Siebelink, dat ik ook niet kon wegleggen voordat ik het uit had.

De laserman vertelt een politieke geschiedenis van meer dan vijftien jaar geleden. Toch is het een heel actueel boek dat ons waarschuwt om niet onverschillig te blijven bij pogingen van parlementariërs als een Geert Wilders om hele bevolkingsgroepen te denigreren en af te serveren.

Het boek De laserman laat zien dat onderzoeksjournalistiek prachtig verteld kan worden met gebruik van literaire technieken. Te vergelijken met een Geert Mak die op succesvolle wijze literatuur inzet om de Europese geschiedenis over het voetlicht te brengen. Het is wat dat betreft geen toeval dat de uitgever op de achterflap lovende woorden citeert van Per Olof Enquist, die zelf grootmeester is in het omzetten van non-fictie in literaire romans. Zover gaat Tamas niet, hij blijft onderzoeksjournalist, maar wat voor een…

Frans, 13 maart 2007